Dr n. med. Marita Marszalska

Pszczoły, podziwiane dla ich przysłowiowej pracowitości i niezwykłej organizacji społecznej, budzą na ogół słodkie, "miodowe" skojarzenia. Jednak bezpośrednia bliskość tych owadów oraz pokrewnych im, znacznie bardziej agresywnych, os i szerszeni, niezmiennie wywołuje uczucie lęku, a nawet przerażenia u osób, które doświadczyły objawów alergicznych po użądleniu.

Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych jest wynikiem nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej ustroju ludzi nadwrażliwych na dawki naturalnie tolerowane przez osoby nieuczulone. Jad, będący związkiem wieloskładnikowym, ma duży potencjał alergizujący i u kilkunastu procent ludzi wyzwala reakcję miejscową, zaś u kilku uogólnioną. Odpowiedź miejscowa występuje w miejscu użądlenia w postaci rumienia, nacieku i obrzęku utrzymującego się przez kilka godzin. Alergiczna odpowiedź uogólniona na jad może przebiegać jako pokrzywka, obrzęk naczynioworuchowy (twarzy, wargi, powieki) lub bardziej dramatycznie manifestuje się dusznością, a nawet utratą przytomności, stanowiąc zagrożenie życia.

Fenomenem alergii na jad owadów błonkoskrzydłych jest częste samoistne wygaszanie jej niegroźnych objawów, co znaczy, że kolejne użądlenia u chorych poprzednio wykazujących łagodne cechy odpowiedzi alergicznej, tj. reakcje miejscowe czy pokrzywkę, mogą przebiegać bezobjawowo. Jednak w przypadku poważniejszych odczynów istnieje duże ryzyko ich ponownego wystąpienia, a nawet nasilenia w przyszłości. Niestety, nierzadko obserwujemy także nagłe pojawienie się objawów alergicznych u pacjentów, którzy byli żądleni nawet wielokrotnie i poprzednio nie obserwowali żadnych niepokojących objawów. Wynika z tego wniosek, że alergia po użądleniu może mieć miejsce zarówno u osób, które są świadome swoich predyspozycji jak i u nieprzygotowanych na jej wystąpienie.

Wszyscy zatem powinniśmy wiedzieć:

• jakie są czynniki narażenia na użądlenia,

• jak zareagować bezpośrednio po użądleniu przez owada,

• jakie kroki podjąć podejrzewając się o alergię na jad owadów.

Wieloletnie obserwacje lekarzy alergologów dowodzą, że za wystąpienie alergii odpowiedzialne są nie tylko czynniki genetyczne, na które nie mamy dotychczas wpływu, lecz także środowiskowe, warunkujące stopień narażenia na kontakt z substancjami uczulającymi. Ludźmi najbardziej narażonymi na użądlenia przez pszczoły są pszczelarze i członkowie ich rodzin. To właśnie wśród nich częstość alergii na jad jest największa. Zwiększone ryzyko narażenia na użądlenie związane jest też z aktywnym trybem życia i wypoczynku człowieka, który nieświadomie wkracza na obszary wiejskie będące naturalnym terenem lotów owadów żądlących, szczególnie pszczół, w poszukiwaniu pyłków kwiatowych. W miastach większe zagrożenie stanowią osy, które w przeciwieństwie do pszczół nie są "wegetarianami" i konkurują z człowiekiem o pokarm, najchętniej resztki owoców i słodycze, jak też mięso. Jako pokolenie coraz bardziej uzależnione od żywności typu "fast food," pożywiające się w biegu i często na powietrzu, stanowimy dla os przedmiot ataku. Wabią je i prowokują dodatkowo kosmetyki, wielobarwne stroje oraz gwałtowne ruchy, jakie wykonujemy.

By zmniejszyć ryzyko kontaktu z owadami przydatna może być wiedza o ich sposobach gniazdowania. Ponieważ pszczoła jest gatunkiem hodowlanym, największe niebezpieczeństwo użądlenia grozi nam w pobliżu pasiek. Wiele gatunków os, ale i szerszeni, zakłada swoje gniazda w bliskim otoczeniu człowieka, dlatego należy zachować ostrożność podczas letniego sprzątania domowych zakamarków, szczególnie strychów i poddaszy. Inne gatunki os budują swoje gniazda w ziemi, pod kamieniami, w pniach starych drzew toteż chodzenie boso po łąkach, lasach, przewracanie starych głazów lub zaglądanie do dziupli może być ryzykowne. Wzrost temperatury powietrza i wilgotności zwiększa agresywne zachowania owadów.

W razie użądlenia, pierwszą zasadą opanowywania jego skutków jest zachowanie spokoju oraz próba usunięcia żądła jakie pszczoły, a sporadycznie także osy, pozostawiają w elastycznej skórze człowieka. Opróżnienie pozostawionego w skórze ofiary aparatu żądlącego trwa około 20 sekund, dlatego natychmiastowe jego wyjęcie może zmniejszyć ilość wchłoniętego jadu. Zabiegu tego nie należy przeprowadzać przy pomocy pincety, której ucisk może zwiększyć ilość wprowadzonego do organizmu jadu lecz wykorzystać np. paznokieć, nóż itp. Trzeba pamiętać, że większość z nas po użądleniu przez owada doświadcza tylko przejściowego, krótkotrwałego bólu, świądu, pieczenia w miejscu wprowadzenia jadu, a objawy te ustępują samoistnie lub łagodzi je miejscowo zimny okład.

Nie można natomiast zbagatelizować użądleń w obrębie jamy ustnej, języka i gardła, które nawet u osób nieuczulonych mogą być przyczyną trudności w oddychaniu, a nawet utraty przytomności.

W takich przypadkach konieczna jest interwencji lekarza. Szczególne niebezpieczeństwo wiąże się z użądleniem przez kilka szerszeni bądź kilkadziesiąt os lub pszczół. Ponieważ u poszkodowanego może się rozwinąć zagrażająca życiu reakcja toksyczna konieczna jest wizyta u lekarza, który może zalecić przeprowadzenie badań laboratoryjnych lub obserwację szpitalną. Osoby, które po użądleniu wykazują objawy sugerujące alergię powinny zgłosić się do poradni specjalistycznych w celu wykonania badań diagnostycznych. Pacjenci, u których potwierdzono występowanie alergicznych odczynów uogólnionych powinni otrzymać zestaw leków (pakiet jednorazowy) do samodzielnego opanowania poważnych objawów poużądleniowych. Niektórzy z nich muszą być poddani szczepieniom odczulającym.